Het was zo eenvoudig begonnen

Evolutie en Biodiversiteit

Manloze vis

15 juli 2025 / / Geen reacties

Amazonemolly is een seksuele parasiet

De Amazonemolly is een vis met uitsluitend vrouwen

Alle Amazonemolly’s zijn vrouwen. Een vrouw paart met een man van een andere soort – en baart vervolgens dochters die klonen van haarzelf zijn. Wat houdt dit seksueel parasitisme in stand? Waldir Berbel-Filho en collega’s lossen een stukje van de puzzel op.

Het tropische visje Poecilia formosa, de Amazonemolly, heeft een zeer eigenaardig seksleven. De soort bestaat alleen uit vrouwen die zich ongeslachtelijk voortplanten: ze krijgen dochters die een genetische kopie van hun moeder zijn. Maar een vrouw moet wel met een man paren om de ontwikkeling van de embryo’s in gang te zetten. Mannen van de eigen soort zijn er niet, en dus neemt ze een man van een verwante soort. Zijn sperma triggert de ontwikkeling van haar eitjes, maar zijn erfelijk materiaal (dna) wordt buitenspel gezet. Hij draagt niet bij aan de erfelijke eigenschappen van het nageslacht.

Amazones parasiteren dus seksueel op mannen van andere soorten. Over de vraag hoe deze situatie kan blijven voortbestaan breken onderzoekers als Waldir Berbel-Filho en collega’s zich het hoofd.

Hybride

De Amazonemolly is een zoetwatervisje van gemiddeld zo’n 5,5 centimeter lang dat leeft in het zuiden van de Amerikaanse staat Texas en het noordoosten van Mexico. De soort is een hybride, in één keer ontstaan doordat een man van Poecilia latipinna (breedvinkarper) ooit paarde met een vrouw van Poecilia mexicana (kortvinmolly). Deze oudersoorten zijn de ‘gastheren’ waarop de Amazones seksueel parasiteren.

Waar Amazonemolly’s leven, komt vrijwel altijd maar één van beide oudersoorten voor, hetzij de breedvinkarper, hetzij de kortvinmolly. De zilvergrijze vrouwtjes van alle drie de soorten lijken op elkaar, maar ze verschillen in lichaamsvorm: de kortvinmolly is langer en dunner dan de breedvinkarper, en zijn rugvin staat wat verder naar achteren en is korter. Amazonemolly’s zitten qua lichaamsvorm tussen beide oudersoorten in, maar hun vorm varieert van plaats tot plaats.

Wonder

De hybridisatie vond 100.000 à 200.000 duizend jaar geleden plaats, wat betekent dat de Amazonemolly al ongeveer 500.000 generaties heeft doorgemaakt.

Dat mag een wonder heten. Want omdat mannen van breedvinkarper en kortvinmolly die met een Amazonemolly paren geen vader van de nakomelingen zijn, zou je verwachten dat ze het verschil leren zien tussen een Amazonemolly en een vrouw van hun eigen soort en paring met een Amazone vermijden. Maar als ze alleen met vrouwen van de eigen soort zouden paren, kan de Amazonemolly zich niet voortplanten en sterft uit.

Daarbij concurreert de Amazonemolly met de oudersoorten om voedsel; de visjes eten vooral algen en kleine insecten. En omdat Amazones alleen dochters krijgen, kunnen hun populaties twee keer zo hard groeien als die van de oudersoorten, die evenveel zoons als dochters krijgen. De Amazones zouden de oudersoorten dus kunnen verdringen, maar gaan dan bij gebrek aan mannen zelf ook verloren.

Lichaamsvorm

Het lijkt een hopeloze situatie. Om te verklaren dat Amazonemolly’s zich toch weten te handhaven, onderzocht Berbel-Filho drie mogelijkheden.

Mogelijkheid één: om de belangstelling van mannen te krijgen, lijken Amazones op een bepaalde locatie het meest op vrouwen van de oudersoort die daar ook aanwezig is. Dus waar ze samen met de breedvinkarper voorkomen lijken ze op breedvinkarper-vrouwen, en waar ze samen met kortvinmolly voorkomen op kortvinmolly-vrouwen. Oftewel: door mimicry misleiden ze mannen.

Mogelijkheid twee: om concurrentie om voedsel tegen te gaan, verschillen Amazonemolly’s juist van vrouwen van de oudersoort waarmee ze samen voorkomen. Is dat de breedvinkarper, dan lijken ze op kortvinmolly-vrouwen en omgekeerd. Het achterliggende idee is dat een andere lichaamsvorm samengaat met een iets ander menu, zodat soorten met verschillende lichaamsvormen tenminste een deel van het beschikbare voedsel voor zichzelf hebben en de soorten naast elkaar kunnen blijven bestaan.

Mogelijkheid drie: de vormvariatie van Amazonemolly’s is willekeurig en onafhankelijk van de oudersoort waarmee ze voorkomen.

Nauwkeurige metingen lieten zien: de tweede mogelijkheid is de juiste. Amazonemolly’s lijken qua lichaamsvorm minder op vrouwen van de oudersoort waarmee ze samen voorkomen. Amazones verdringen de plaatselijk aanwezige oudersoort dus niet door voedselconcurrentie, is de conclusie, al moet nog wel bewezen worden dat een verschil in lichaamsvorm de concurrentie om voedsel inderdaad verlaagt.

Verspilling

Maar dan is er nog het andere gevaar, het gevaar dat mannen van de oudersoorten niet met Amazones willen paren. Het verschil tussen vrouwen per locatie helpt mannen om de seksuele parasiet te kunnen onderscheiden van de eigen soort. Eerder onderzoek liet zien dat mannen inderdaad vaker met een vrouw van de eigen soort paren. Hoe redt de Amazonemolly het dan?

Daar is nog geen duidelijk antwoord op. Het zou kunnen zijn, denk ik, doordat vrouwen alleen gemiddeld van elkaar verschillen. De visjes variëren in lichaamsvorm, en er is enige overlap tussen vrouwen van de plaatselijk aanwezige oudersoort en Amazones. Als mannen zo kieskeurig zouden zijn dat ze elke paring met een Amazone vermijden, zouden ze ook sommige vrouwen van de eigen soort afkeuren en vaderschap mislopen. Als de hoeveelheid sperma die ze produceren niet beperkend is, kunnen ze beter wat verspillen aan verkeerde vrouwen dan bevruchtingskansen bij goede vrouwen verspelen.

Willy van Strien

Foto: Amazonemolly, Poecilia formosa. ©Tyler Reich

Bronnen:
Berbel-Filho, W.M., M. Tobler, T. Reich, A. Eghbalpour, M.J. Ryan, K. Heubel, F. Garcia-De León & I. Schlupp, 2025. Converging or diverging? Shape coevolution between a sperm-dependent asexual and its sexual hosts. Proceedings of the Royal Society B 292: 20250432. Doi: 10.1098/rspb.2025.0432
Riesch, R., M. Plath, A.M. Makowicz & I. Schlupp. 2012. Behavioural and life-history regulation in a unisexual/bisexual mating system: does male mate choice affect female reproductive life histories? Biological Journal of the Linnean Society 106: 598-606. Doi: 10.1111/j.1095-8312.2012.01886.x
Riesch, R., I. Schlupp & M. Plath, 2008. Female sperm limitation in natural populations of a sexual/asexual mating complex (Poecilia latipinna, Poecilia formosa). Biology Letters 4: 266-269. Doi: 10.1098/rsbl.2008.0019

Slachtoffers van eigen verdediging

11 juni 2025 /

Roofwants Pahabengkakia piliceps pakt bijen met hun eigen wapen

Pahabengkakia piliceps bij nestingang van angelloze bij

De roofwants Pahabengkakia piliceps is gespecialiseerd in het vangen van angelloze bijen. Hij gebruikt daarbij de hars waarmee de bijen hun nest verdedigen, laten Zhaoyang Chen en collega’s zien.

Om hun nest te beschermen tegen kleine roofvijanden zoals mieren, kevers en spinnen, brengen werksters van de angelloze bij Trigona collina druppels plantenhars rond de nestingang aan en houden bewaaksters de ingang in de gaten. Zo is de verdediging prima op orde: ongewenste bezoekers blijven vastplakken en kunnen uitgeschakeld worden. Maar er is één vijand die er niet in trapt en de boel zelfs saboteert: de roofwants Pahabengkakia piliceps. Hij gebruikt de hars om er de bijen zelf mee te vangen, schrijven Zhaoyang Chen en collega’s.

De angelloze bij Trigona collina leeft in Thailand en China. Hij vestigt kolonies in holten in termietennesten, bodem, bomen of, soms, muren van gebouwen. Een nest is omgeven door een wand en toegankelijk via een dunne buis van was en hars.

Plakkerig

De roofwants Pahabengkakia piliceps begeeft zich naar die toegangsbuis en smeert zijn voorpoten en middelste poten in met hars die de bijen daar ter verdediging hebben aangebracht. Vreemd genoeg laten bijen hem gewoon zijn gang gaan. Met die plakkerige poten opgeheven kan hij vervolgens bijen die op hem afvliegen – en die sneller zijn dan hij – vastpakken, immobiliseren, meenemen naar zijn schuilplaats en ze daar aanprikken met zijn steeksnuit om hun hemolymfe (insectenbloed) op te zuigen.

Maar het is niet de plakkerigheid van de hars alleen die hem helpt om bijen te vangen, ontdekte Chen. Als hij in een experiment achterpoten en achterlijf van een roofwants met hars insmeerde in plaats van de voorste en middelste poten, lukte het die wants minder goed om bijen te pakken. Maar bewaaksters kwamen wel even fanatiek op hem af. Waarom?

Geurig

De onderzoekers laten zien dat hars op een roofwants meer vluchtige stoffen loslaat, dus geuriger is, dan harsdruppels bij de nestingang. Dat komt doordat hars die gelijkmatig op een bewegend dier is uitgesmeerd minder snel uitdroogt.

En de sterke harsgeur werkt als lokaas. Hij komt ook vrij als een diertje in een harsdruppel terecht komt en worstelt om los te komen, een signaal aan de bewaaksters om eropaf te gaan. De ingesmeerde roofwants bootst dat geworstel na en lokt daarmee bijen die hij vervolgens met zijn plakkerige voorpoten en middelste poten makkelijk kan vangen. Hij gebruikt de hars van de bijen als gereedschap voor zijn eigen doel: voedsel bemachtigen.

Hij gebruikt het verdedigingswapen van de bijen tegen hen.

Specialist

Er zijn meer roofwantsen die hun prooien vangen met kleverige poten, maar zij zijn niet zo gespecialiseerd als Pahabengkakia piliceps, die alleen een paar soorten angelloze bijen op zijn menu heeft. Niet alleen pakt Pahabengkakia piliceps bijen met hun eigen wapen, maar hij legt soms ook eitjes in het bijennest. De jonge wantsen (nimfen) die daaruit komen worden door de bijen niet als vreemd herkend omdat hun lichaamsvorm op die van bijen lijkt. Ze doen zich te goed aan het broed van de bijen en aan volwassen werksters in het nest.

De verdedigingsmethoden van Trigona collina hebben geen vat op de gespecialiseerde vijand Pahabengkakia piliceps.

Willy van Strien

Foto: roofwants Pahabengkakia piliceps bij de ingang van een bijennest. © Zhaoyang Chen

Pahabengkakia piliceps in actie op YouTube

Zie ook: een niet-gespecialiseerde kleverige roofwants

Bronnen:
Chen, Z., L. Tian, J. Ge, S. Wang, T. Chen, Y. Duan, F. Song, W. Cai, Z. Wang & H. Li, 2025. Tool use aids prey-fishing in a specialist predator of stingless bees. PNAS 122: e2422597122. Doi: 10.1073/pnas.2422597122
Jongjitvimol, T. & W. Wattanachaiyingcharoen, 2007. Distribution, nesting sites and nest structures of the stingless bee species, Trigona collina Smith, 1857 (Apidae, Meliponinae) in Thailand. The Natural History Journal of Chulalongkorn University 7: 25-34. Doi: 10.58837/tnh.7.1.102916
Wattanachaiyingcharoen, W. & T. Jongjitvimol, 2007. First record of the predator, Pahabengkakia piliceps Miller, 1941 (Reduviidae, Harpactorinae) in the stingless bee, Trigona collina Smith, 1857 (Apidae, Meliponinae) in Thailand. The Natural History Journal of Chulalongkorn University 7: 71-74. Doi: 10.58837/tnh.7.1.102921

Regenroep

5 juni 2025 /

Vink waarschuwt partner als nest gevaar loopt

De regenroep van de vink is een specifiek alarmsignaal

Met zijn regenroep waarschuwt een vinkenman zijn partner voor roofvijanden die eieren en jongen bedreigen, laten Léna de Framond en collega’s zien.

Een vink kan niet alleen zijn lied met de karakteristieke vinkenslag aan het eind laten horen, maar ook een vaak melancholiek klinkende ‘regenroep’. Met een dreigende regenbui heeft die roep niets te maken. Maar wat heeft hij dan wel te betekenen, vroegen Léna de Framond en collega’s zich af.

Het is een eigenaardige roep, anders dan de andere roepjes die de vink (Fringilla coelebs) op zijn repertoire heeft. Alleen een man roept de regenroep; hij herhaalt hem elke paar seconden en gaat er minutenlang mee door. Hij doet dat alleen in de broedtijd en vanuit zijn territorium. En er zijn, net zoals in liedjes, dialecten, oftewel plaatselijke verschillen, wat betekent dat de roep deels aangeleerd is. De functie ervan, schrijft De Framond, was tot nu toe niet bekend.

Playback

Er zijn verschillende functies mogelijk. De regenroep zou, net als het lied, een manier kunnen zijn om een vrouw te bekoren of om het territorium te verdedigen en rivalen af te schrikken. Hij zou kunnen dienen als waarschuwingssignaal voor andere vogels als er een roofvijand verschijnt. Of hij zou een vorm van communicatie tussen man en vrouw kunnen zijn.

Om te achterhalen welke van de drie mogelijkheden de juiste is, deden de onderzoekers playback-experimenten in een bos. Ze lieten allereerst vinkenmannen het lied van een vink horen, zijn regenroep of, ter controle, de zang van een merel. Ze noteerden hoe elke vinkenman reageerde op het aangeboden geluid: ging hij zingen of roepen, of werd hij agressief.

In een ander experiment speelden ze met toenemende intensiteit het geluid af van een roofvijand of de zang van een merel om te zien of dat de regenroep uitlokte. Als vijanden kozen ze de sperwer, die op volwassen vinken jaagt en soms jongen eet, en de zwarte kraai, die geen volwassen vinken pakt, maar nesten plundert. Ze noteerden bij beide playback-experimenten of er een vrouw of andere man in de buurt was. Daarnaast observeerden ze het spontane gedrag van vinken.

Nest in gevaar

Deze experimenten en observaties gaven uitsluitsel over de functie van de regenroep: de tweede mogelijkheid – dat het een alarmsignaal is – is de juiste. Maar het is geen algemeen alarmsignaal. Het is specifiek gericht op de partner en waarschuwt haar als het nest in gevaar is.

Dat resultaat is in lijn met het feit dat de man territorium en nest bewaakt en verdedigt, terwijl de vrouw het nest bouwt, de eieren bebroedt en de jongen grootbrengt; hij helpt wel hen te voeren, maar zij doet het meeste werk. En om het verhaal helemaal rond te maken: als vader de regenroep laat horen, houden jongen zich stil zodat ze niet de aandacht van de nabije roofvijand op zich vestigen.

De regenroep is vaak te horen. Kennelijk is het leven voor een vinkengezin niet zonder zorgen.

Willy van Strien

Foto: Vink, man. Membeth (Wikimedia Commons, Creative Commons, publiek domein CCO 1.0)

De regenroep van de vink op YouTube

Bron:
Framond, L. de, R. Müller, A. Comin & H. Brumm, 2025. Decoding the chaffinch “rain” call: a female-directed alarm call? Behavioral Ecology, 4 mei online.  Doi: 10.1093/beheco/araf039

Alle eitjes welkom

27 mei 2025 /

Zorgzame vaders genoeg bij Japanse reuzenwaterwants

Bij de Japanse reuzenwaterwants verzorgen vaders de eitjes

Mannen van de Japanse reuzenwaterwants nemen de zorg voor eitjes op zich – ook voor eitjes die door andere mannen zijn bevrucht. Publicaties van Shin-ya Ohba en Tomoya Suzuki beschrijven deze uitzonderlijke vaderlijke zorg.

Bij de Japanse reuzenwaterwants zorgen mannen voor eitjes totdat die uitkomen, en zij kunnen goed in de behoefte aan zorg voorzien, schrijven Shin-ya Ohba en collega’s. Dat is bijzonder, want zorg voor nakomelingen is zeldzaam onder insecten en zorg die uitsluitend door de vader wordt geleverd al helemaal.

Nog gekker is dat een derde deel van de eitjes die een man verzorgt niet door hemzelf, maar door andere mannen is bevrucht, zoals Tomoya Suzuki en collega’s tot hun verbazing constateerden.

De Japanse reuzenwaterwants, Appasus japonicus, leeft in zoet water in Japan en Korea. Binnen de familie van reuzenwaterwantsen (de Belostomatidae) is het maar een kleintje. Hij wordt maximaal 2 centimeter lang, terwijl er ook soorten zijn die wel 12 centimeter meten. Vaderlijke zorg komt in deze familie bij veel soorten voor.

Inzet

Een man Japanse reuzenwaterwants begint aan zijn zorgtaak door een vrouw uit te nodigen om met hem te paren. Hij prijst zich aan met een op-en-neergaande beweging. Na paring plakt zij bevruchte eitjes op zijn rug, beginnend in het midden. Als zij klaar is, zoekt hij een volgende vrouw om nog eens te paren. Die voegt haar eitjes toe. Na gemiddeld vier paringen is zijn rug vol. Een man kan 100 à 150 eitjes kwijt, een vrouw legt er hooguit enkele tientallen.

De eitjes vereisen een zorgvuldige behandeling: de man moet ze enerzijds nathouden en anderzijds aan de lucht blootstellen om ze van voldoende zuurstof te voorzien. Hij krijgt dat voor elkaar door aan het wateroppervlak te blijven en de eitjes met een trage pompbeweging nu eens net boven water, dan weer net onder water te houden. Het duurt een week tot een maand voordat ze uitkomen, afhankelijk van de temperatuur. In die periode kan de vader vanwege zijn last moeilijk zwemmen en foerageren. Hij loopt bovendien meer risico om slachtoffer te worden van een roofvijand. De zorg vraagt dus een flinke inzet van hem.

Omdat een man wekenlang zoet is met de eitjes, zou je verwachten dat het aantal beschikbare mannen beperkt is en vrouwen moeten vechten om een rug waar ze eitjes kwijt kunnen. Maar dat blijkt niet zo te zijn: mannen kunnen de eiproductie van vrouwen goed bijbenen en er zijn voldoende onbezette plaatsen.

Sperma-opslag

Een man laat een vrouw alleen eitjes plakken als hij met haar gepaard heeft, zodat hij vader kan zijn van de jongen. Toch is gemiddeld een op de drie eitjes ‘onecht’: bevrucht door een andere man. Dat hadden de onderzoekers niet verwacht toen ze veertig diertjes – twintig mannen en twintig vrouwen – vrijelijk lieten paren in een bak en later nagingen wat de relaties tussen uitgekomen jongen en volwassen dieren waren door middel van dna-analyses.

De verklaring is dat vrouwen sperma opslaan en sperma van een eerdere partner kunnen gebruiken in plaats van dat van de man waarop ze nu haar eitjes legt. En zo zorgt vrijwel elke man voor nakomelingen die niet allemaal van hemzelf zijn.

Maar alleen gedrag dat uitmondt in een groot aantal eigen nakomelingen kan toch blijven bestaan? Is vaderlijke zorg voor jongen evolutionair gezien logisch als het vaderschap zo onzeker is?

Ja: in het geval van de Japanse reuzenwaterwants is het verklaarbaar dat een man voor andermans nageslacht zorgt. Allereerst zal het grootste deel van de eitjes die hij draagt wel door hemzelf bevrucht zijn. Als hij ze niet verzorgt, gaan ze verloren. Vreemde eitjes profiteren automatisch mee, maar dat is dan maar zo.

Drager is populair

Daarbij komt dat vrouwen een voorkeur hebben voor een man die al eitjes draagt boven een man met lege rug, bleek uit eerder onderzoek. Dus eitjes op zijn rug – of die nu door hemzelf of door een ander bevrucht zijn – vergroten zijn kansen. En misschien dat een vrouw die met hem paart later ook nog eitjes met zijn sperma bevrucht en op een andere man plakt. Hij draagt misschien wat eitjes van een andere vader, maar een andere man verzorgt dan nakomelingen van hem.

De voorkeur van vrouwen voor mannen die al eitjes dragen, is begrijpelijk. Want een man verzamelt zijn dracht binnen een dag, zodat alle eitjes even oud zijn en tegelijk zullen uitkomen. Als hij op een dag maar weinig eitjes heeft verzameld, loont het niet de moeite die te verzorgen. Hij verwijdert ze, en ze gaan dood. Door een man te kiezen die al eitjes draagt, vermindert een vrouw dat risico voor haar eitjes.

Doordat ‘onechte’ eitjes nauwelijks een extra last zijn en de aantrekkelijkheid van een man vergroten, blijft de zorg voor andermans jongen in stand. Daarmee is een man uiteindelijk beter af.

Willy van Strien

Foto: Appasus japonicus, man met wat eitjes en vrouw. © Shin-ya Ohba

Zie ook: de grote tinamoe, een vogel met een vergelijkbaar verhaal. Mannen zorgen voor de jongen en brengen zonder probleem ook andermans kinderen groot.

Bronnen:
Ohba, S., R. Hayashida & T. Suzuki, 2025. Female-female competition in two giant water bug species. Ecological Entomology 19 mei online. Doi: 10.1111/een.13454
Suzuki, T., S. Ohba & K. Tojo, 2025. Reproductive strategies in paternal care and remarkably low paternity level in a giant water bug. Ecology and Evolution 15: e71316. Doi: 10.1002/ece3.71316
Ohba, S., N. Okuda & S. Kudo, 2016. Sexual selection of male parental care in giant water bugs. Royal Society Open Science 3: 150720. Doi: 10.1098/rsos.150720

Stuifmeelvraag

15 april 2025 /

Hommelkoninginnen dwingen planten om eerder te bloeien

Hommelkoningin, aardhommel

Het vroege voorjaar is voor hommelkoninginnen een spannende tijd. Hun larven hebben stuifmeel nodig terwijl er nog maar weinig planten zijn die bloeien. Maar hommels kunnen de stuifmeelproductie versnellen, melden Priska Flury en collega’s.

Half maart ontwaken hommelkoninginnen uit hun winterslaap. Ze hadden in het najaar gepaard en zaadcellen opgeslagen en daarna de winter in hun eentje in rust doorgebracht. Nu is het tijd om een kolonie te stichten. Elke hommelkoningin zoekt een plek, maakt een nest, legt daar eitjes in en voert de larven, die groeien op een dieet van stuifmeel. Ze verpoppen en vijf weken nadat de koningin aan het nest begon, komen de eerste werksters uit en heeft ze hulp. Tot die tijd is het buffelen.

En juist in die drukke tijd bloeien nog maar weinig planten en is stuifmeel voor de larven dus moeilijk te vinden. Dat komt slecht uit. Maar hommelkoninginnen kunnen iets bijzonders. Ze versnellen de bloei van planten zodat er eerder stuifmeel beschikbaar komt, laten Priska Flury en collega’s zien. Een vorm van manipulatie.

Halve maantjes

Een hommelkoningin doet dat door met haar tong en kaken gaatjes te knippen in bladeren van niet-bloeiende planten. Die gaatjes hebben een kenmerkende vorm: het zijn halve maantjes. Wat er dan precies in zo’n plant gebeurt is niet duidelijk, maar het effect mag er zijn: hij komt een paar weken eerder in bloei.

De onderzoekers, werkzaam in Zwitserland, onderzochten eerst in het lab het knipgedrag van commercieel gekweekte aardhommel-koninginnen (Bombus terrestris) op niet-bloeiende exemplaren van zwarte mosterd en tomaat. Als koninginnen weinig stuifmeel in voorraad hadden, maakten ze gaatjes. Was er voldoende stuifmeel, dan lieten ze dat achterwege.

Daarna vingen ze koninginnen van andere hommelsoorten in het veld en gingen in het lab na of die ook gaatjes knipten als ze zonder stuifmeel zaten. Van de 41 in Zwitserland levende hommelsoorten testten ze er 17, en van twaalf soorten bleken de koninginnen gaatjes te knippen, waaronder steenhommel (Bombus lapidarius), veldhommel (B. lucorum) en weidehommel (B. pratorum). De andere soorten knipten geen gaatjes in het lab, maar dat sluit niet uit dat ze dat in het veld wel doen.

Planten waar koninginnen gaatjes in geknipt hadden, bloeiden een paar weken eerder dan niet-geknipte planten. Ter controle brachten de onderzoekers in sommige planten zelf gaatjes aan, maar dat had nauwelijks effect.

Kritieke periode

Hommelkoninginnen ‘bestellen’ dus stuifmeel als ze dat nodig hebben. Eerder onderzoek had laten zien dat werksters van een aantal soorten hommels gaatjes maken in bladeren als er grote vraag naar stuifmeel is om de bloei te vervroegen. Dat gebeurt om perioden met weinig bloemen te overbruggen als hommelkolonies hard groeien. Eind april is het afgelopen, want vanaf die tijd is er steeds voldoende stuifmeel te vinden.

Dat ook hommelkoninginnen gaatjes knippen is waarschijnlijk belangrijker dan het geknip van werksters, want het vroege voorjaar, als er nog geen werksters zijn, is een kritieke periode. Dan moet namelijk blijken of een jonge kolonie het gaat redden en uitgroeit tot een grote, succesvolle kolonie.

Werksters en koningin hebben speciale korfjes aan de achterpoten om stuifmeel op te slaan en te vervoeren. Ze hebben stuifmeel niet alleen nodig voor de larven, maar het is ook een eiwitbron voor henzelf; ze halen energie uit nectar. Als ze stuifmeel en nectar verzamelen, bestuiven ze de bloemen. Daarom zal het ook voor planten een voordeel zijn als de bloei samenvalt met de tijd dat hommels voedsel zoeken. De manipulatie door hommels helpt bij die synchronisatie.

Willy van Strien

Foto: aardhommel-koningin op winterlinde. Ivar Leidus (Wikimedia Commons, Creative Commons CC BY-SA 4.0)

Bronnen:
Flury, P., S. Stade, C.M. De Moraes & M.C. Mescher, 2025. Leaf-damaging behavior by queens is widespread among bumblebee species. Communications Biology 8: 435. Doi: 10.1038/s42003-025-07670-3
Pashalidou, F.G., H. Lambert, T. Peybernes, M.C. Mescher & C.M. De Moraes, 2020. Bumble bees damage plant leaves and accelerate flower production when pollen is scarce. Science 368: 881-884. Doi: 10.1126/science.aay0496

Net een rups

2 april 2025 /

Jonge witnekkolibrie verdedigt zich met uiterlijk en gedrag

Witnekkolibrie maakt een komvormig open nest

Een jonge witnekkolibrie ziet eruit als een rups met brandharen en gedraagt zich ook zo. Het schrikt zijn belagers ermee af, veronderstellen Jay Falk en collega’s.

Een pas uit het ei gekomen witnekkolibrie heeft op het eerste gezicht weinig weg van een jonge vogel. Het is een harig wezentje dat zijn kop opheft en heen en weer schudt zodra er iets naderbij komt. Alleen als zijn moeder haar komst met een speciaal signaal kenbaar maakt, gedraagt het zich normaal: het spert zijn bekje open om te bedelen om voedsel.

De witnekkolibrie, Florisuga mellivora, leeft in het Amazonegebied. De moeder maakt en verzorgt het nest in haar eentje, net als bij andere kolibrie-soorten. Ze legt één of twee eitjes en bebroedt die. De jongen komen uit na ruim twee weken en vliegen een paar dagen later uit.

Pas uitgekomen witnekkolibrie lijkt op een rups

Jay Falk en collega’s stellen dat het eigenaardige uiterlijk en gedrag van het jong een antwoord is op zijn kwetsbare positie. Het bevindt zich namelijk in een komvormig nestje dat open en bloot op het blad van een plant ligt. De moeder gaat regelmatig weg om iets te eten, en dan blijft het jong in het zicht en onbewaakt achter.

Afschrikwekkend

Een jonge witnekkolibrie probeert allereerst om niet op te vallen. Zijn ‘haren’ zijn bijzonder lange donsveren die op de rug groeien. Ze hebben dezelfde kleur als het zaadpluis waarmee het nest is bekleed, en zo is het jonge vogeltje goed gecamoufleerd. De beharing vormt misschien ook een hindernis waardoor kleine roofvijanden het vogellijfje niet kunnen bereiken.

Als roofvijanden het beestje ondanks zijn camouflage toch ontdekken en benaderen, heeft het nog een trucje: mimicry. Door zijn harige uiterlijk en het gezwiep met de kop lijkt het jong op een rups met brandharen. Er komen meerdere soorten rupsen met irriterende brandharen in het gebied voor, en roofvijanden laten die liever met rust.

In hoeverre jonge witnekkolibries profiteren van deze angstreflex en belagers daadwerkelijk afschrikken met hun imitatie, zou nader onderzocht moeten worden. Het lijkt te kunnen werken, want de onderzoekers zagen hoe een roofwesp die jonge vogels kan overmeesteren op een witnekkolibrie-nest afging. De wesp inspecteerde het nest, maar maakte dat hij weg kwam toen het jong voor rups begon te spelen.

Andere rups-nabootsers

Het gedrag en de lange donsveren van jonge witnekkolibries zijn ongewoon. De enige andere kolibriesoort met jongen die lange donsveren hebben, is de rouwkolibrie, Florisuga fusca. Ook deze verwante soort maakt een open, komvormig nest op een plantenblad, en ook deze jongen lijken een rups te imiteren.

Hoe vreemd het ook is, deze twee kolibries zijn niet de enige vogels waarvan de jongen op een rups lijken. Hetzelfde verschijnsel is uitvoerig beschreven voor de grauwe treurtiran (Laniocera hypopyrra) uit Zuid-Amerika, waarvan de oranje, harige jongen een giftige rupsensoort nabootsen. De Braziliaanse klauwiercotinga (Laniisoma elegans) heeft eveneens jongen die op een harige rups lijken.

Willy van Strien

Foto’s
Groot: witnekkolibrie (vrouw met het uiterlijk van een man) op nest. Caspar S (Wikimedia Commons, Creative Commons CC BY 2.0)
Klein: nest met jong en ei. © Michael Castaño-Diaz

Een andere rups-nabootser: grauwe treurtiran
Meer over witnekkolibrie: travestie

Bron:
Falk, J.J., M. Castaño-Diaz, S. Gallan-Giraldo, J. See & S. Taylor, 2025. Potential caterpillar mimicry in a tropical hummingbird. Ecology 106: e70060. Doi: 10.1002/ecy.70060

Voedselhulp

24 maart 2025 /

Zwarte anemoonvis voert zijn zeeanemoon bij

zwarte anemoonvis in tepelanemoon

Dierlijk voedsel dat hij zelf niet eet, geeft de zwarte anemoonvis aan de zeeanemoon waarin hij leeft, schrijven Yuya Kobayashi en collega’s. Een extra dienst.

Anemoonvissen (of clownvissen) en zeeanemonen zijn partners voor het leven. De vissen beschermen de zeeanemonen tegen vraatzuchtige vijanden en parasieten, houden ze schoon, bemesten het water met hun uitwerpselen en verversen het. Nu laten Yuya Kobayashi en collega’s zien dat de zwarte anemoonvis, Amphiprion clarkii, zijn partner ook voert. De vis leeft in grote zeeanemonen op koraalriffen in onder meer het westelijk deel van de Stille Oceaan, de Indische Oceaan en de Rode Zee en heeft wederkerige relaties met verschillende soorten zeeanemonen.

In ruil voor hun diensten kunnen anemoonvissen veilig leven in een anemoon. Dat is niet vanzelfsprekend want zeeanemonen, die verwant zijn aan kwallen, hebben kransen van tentakels met netelcellen vol gif rond een mondopening. Met hun tentakels verdedigen ze zich en vangen ze prooien, die door het gif verlamd raken. Maar anemoonvissen kunnen zich ongestoord tussen de tentakels bewegen.

Geschikte hapjes

Dat zwarte anemoonvissen af en toe voedsel leggen op de tentakels van hun anemoon, lieten Kobayashi en collega’s zien met experimenten in de zee bij Japan. De partner van de zwarte anemoonvis is daar de tepelanemoon, Entacmaea quadricolor, die zo heet vanwege de bolvormige toppen van de tentakels. De onderzoekers boden zwarte anemoonvissen stukjes dierlijk voedsel van verschillende afmetingen aan: garnaal, inktvis, schelpdier, vis of zee-egel. Ze observeerden wat er gebeurde of maakten video-opnamen die ze naderhand analyseerden.

De vissen kunnen zelf alleen kleine stukjes, tot ongeveer een halve centimeter, naar binnen werken. Kleine stukjes garnaal, inktvis, schelpdier en vis aten ze zelf op, totdat ze genoeg hadden; kregen ze meer, dan plaatsten ze overtollige stukjes op de tentakels van de zeeanemoon. Grotere stukjes, tot 2 centimeter, gaven ze meteen aan de zeeanemoon. Kleine stukjes zee-egel negeerden ze, grote stukken pakten ze op en legden ze op de zeeanemoon; de vissen kunnen geen zee-egel eten vanwege diens harde pantser. De anemoon transporteerde het gegeven dierlijke voedsel meestal naar de mondopening en at het op.

De onderzoekers boden de anemoonvissen ook stukjes plantaardig voedsel aan: groenwier. Kleine stukjes aten ze op, grote stukjes negeerden ze. Ze gaven nooit groenwier aan de zeeanemoon. Die zou het ook niet blieven, want hij eet alleen dierlijk voedsel.

De zwarte anemoonvis voert de zeeanemoon dus alleen bij met voedsel dat geschikt voor hem is: wel grote stukken dierlijk voedsel inclusief zee-egel, geen groenwier.

Extra groei

Dat bijvoeren is een extra dienst, maar niet zonder eigenbelang. Zwarte anemoonvissen zijn permanente bewoners van een zeeanemoon. Ze leven in groepen van mannen en één vrouw die haar eitjes tussen de tentakels van de anemoon legt. Als zij wegvalt, wordt de grootste man een vrouw die haar plaats inneemt. Een zeeanemoon die wordt bijgevoerd groeit sneller, en biedt dus meer plaats aan vissen en eitjes.

De vraag is nog wel of dat bijvoeren in het veld veel gebeurt onder natuurlijke omstandigheden, dus zonder onderzoekers die stukjes dierlijk voedsel aanbieden. De onderzoekers hebben het waargenomen, maar niet echt vaak.

Willy van Strien

Foto: Zwarte anemoonvis in tepelanemoon. Diego Delso (Wikimedia Commons, Creative Commons CC BY-SA 4.0)

Zie voor meer over anemoonvissen: goeie maatjes en woelige nachten

Bron:
Kobayashi, Y., Y. Kondo, M. Kohda & S. Awata, 2025. Active provisioning of food to host sea anemones by anemonefish. Scientific Reports 15: 4115. Doi: 10.1038/s41598-025-85767-9

Paradijsvogels gloeien op

14 maart 2025 /

Fluorescentie vergroot de pracht van een paradijsvogelman

Arfakparotia is een van de paradijsvogels met fluorescente veren.

De meeste soorten paradijsvogels hebben veren en stukken huid die fluorescent zijn, ontdekten Rene Martin en collega’s: ze kunnen licht geven.

Paradijsvogels zijn bekend om hun felle kleuren, opvallende sierveren en uitbundig baltsgedrag. Maar alsof dat allemaal nog niet genoeg is blijkt nu dat ze ook licht geven. Sommige delen van hun verenpak of huid kunnen een groene, gele of blauwe gloed verspreiden, ontdekten Rene Martin en collega’s. Het is een geval van fluorescentie, wat inhoudt dat een voorwerp licht van een bepaalde golflengte (dus kleur) absorbeert en het licht weer uitstraalt met een wat langere golflengte.

Er zijn 45 soorten paradijsvogels; ze komen voor in Nieuw-Guinea, het noordoosten van Australië en delen van Indonesië. Voor het onderzoek gebruikten de onderzoekers de grote collectie paradijsvogels van het American Natural History Museum in New York. In een donkere ruimte beschenen ze de vogels met blauw en ultraviolet licht om te zien of lichaamsdelen opgloeiden en zo ja, dan analyseerden ze het uitgestraalde licht.

Imponeren en verleiden

lintstaartastrapia is ook een paradijsvogles met fluorescentie

Bij maar liefst 37 van de 45 soorten paradijsvogels was het raak. Vooral witte en heldergele veren bleken fluorescent te zijn. Bij bestraling met blauw licht, gaven fluorescente onderdelen een groene of geelgroene gloed af, bij bestraling met ultraviolet lichtten ze blauw op.

Het verschijnsel is bij mannen sterker dan bij vrouwen. Bij de meeste soorten zijn kop, nek, buik, sierveren en poten van mannen lichtgevend, en ook plekjes aan de binnenkant van bek en keel. Van vrouwen gloeien meestal alleen borst en buik op. Wanneer vrouwen hetzelfde patroon hebben als mannen, is het fluorescente gebied kleiner en minder helder.

Fluorescentie komt voor bij paradijsvogel-soorten waar vrouwen alle zorg voor jongen op zich nemen en mannen al hun tijd kunnen gebruiken om partners te verleiden en elkaar te imponeren. Het verschijnsel versterkt het kleurrijke beeld van een man die indruk probeert te maken en heeft dus een functie bij de communicatie, stellen de onderzoekers. Ze hebben daar een aantal argumenten voor.

Contrast

Om te beginnen: paradijsvogels leven in schaduwrijke tropische bossen. Ze zijn actief op de bosbodem of tussen boombladeren. Daar is veel blauw en ultraviolet licht dat de fluorescentie kan opwekken.

Bovendien bevinden fluorescente onderdelen zich op opvallende plaatsen of plaatsen die bij rivaliteit of balts getoond worden. Zo sperren dansende mannen vaak hun bek open om de oplichtende plekjes daar binnenin te tonen. De uitgestraalde kleuren – groen, groengeel en blauw – kunnen de vogels prima zien. En de oplichtende onderdelen hebben ter contrast een donkere achtergrond. Ander onderzoek heeft laten zien dat veel paradijsvogels superzwarte veren hebben waartegen hun kleuren extra fel uitkomen. Ook rondom fluorescente veren is het vaak superzwart.

Paradijsvogelmannen hebben dus nog meer in huis om een spectaculaire show te kunnen geven dan tot nu toe bekend was. Ze zijn overigens niet de enige vogels die fluorescentie vertonen; onder meer papegaaien, papegaaiduikers en nachtzwaluwen doen het eveneens. En ook andere dieren; kameleons bijvoorbeeld hebben blauw oplichtende knobbels op de kop.

Willy van Strien

Foto’s: gele en witte veren zijn vaak fluorescent
Groot: Arfakparotia, Parotia sefilata. J.J. Harrison (Wikimedia Commons, Creative Commons CC BY-SA 4.0)
Klein: lintstaartastrapia, Astrapia mayeri. Gailhampshire (Wikimedia Commons, Creative Commons CC BY 2.0)

Bekijk de balts van Arfakparotia op YouTube

Zie ook:
Paradijsvogels hebben superzwarte veren
Kameleon laat kop blauw oplichten

Bron:
Martin, R.P., E.M. Carr & J.S. Sparks, 2025. Does biofluorescence enhance visual signals in birds-of-paradise? Royal Society Open Science 12: 241905. Doi: 10.1098/rsos.241905

Zombiespin

20 februari 2025 /

Nieuw ontdekte schimmelsoort manipuleert grottenspinnen

De holenwebspin kan door schimmel Gibellula attenboroughii worden veranderd in een sporenverspreider

De nieuw ontdekte schimmel Gibellula attenboroughii infecteert grottenspinnen en dwingt ze om zijn sporen te helpen verspreiden, rapporteren Harry Evans en collega’s.

Dieren die een parasiet in zich dragen, gedragen zich soms als zombies. Dan manipuleert de parasiet hun gedrag zo dat ze meewerken aan hun eigen ondergang, ten gunste van de parasiet. Het is sterk dat parasieten daartoe in staat zijn, want het betekent dat ze het zenuwstelsel van hun gastheer kunnen bespelen. Er zijn meerdere voorbeelden van, kijk maar eens in de categorie manipulatie; het zijn lugubere verhalen.

Sommige parasitaire schimmels doen het ook. Onlangs is een nieuwe parasitaire schimmel ontdekt die in spinnen leeft. Hij is Gibellula attenboroughii genoemd, naar de bekende maker van natuurdocumentaires David Attenborough. Harry Evans en collega’s beschrijven hem.

De onderzoekers vonden de schimmel Gibellula attenboroughii in een verlaten kruitmagazijn in Ierland, groeiend op de holenwielwebspin Metellina merianae. Deze Europese spin leeft in grotten, holen en kelders, waar ze zich normaal gesproken dicht bij haar web verborgen houdt. Maar een geïnfecteerde spin, zo blijkt, verlaat haar veilige plek en gaat op het plafond of de wand bij de ingang zitten, waar lucht circuleert. Ze raakt overdekt met schimmeldons en speciale sporendragende schimmeldraden, en sterft. Luchtstromen nemen de schimmelsporen mee en verspreiden ze.

Sporenverspreider

De schimmel heeft de spin dus omgevormd tot een sporenverspreider. Dit type manipulatie kennen we al langer. Berucht zijn schimmelsoorten van het geslacht Ophiocordyceps die reuzenmieren (van het geslacht Camponotus) infecteren . Vaak wordt een zieke mier ertoe gedwongen het nest te verlaten, in de vegetatie vlak bij een mierenpad te klimmen en zich vast te bijten; de kaken gaan op slot, de mier sterft. Uit zijn lichaam groeit een soort paddenstoeltje dat schimmelsporen produceert. De dode mier hangt op een plek die gunstig is voor verspreiding naar nieuwe slachtoffers.

Er waren ook schimmels bekend die spinnen infecteren en er een sporenverspreider van maken. De nu ontdekte schimmel Gibellula attenboroughii valt specifiek grottenspinnen aan. Het is opmerkelijk dat een ziekteverwekker zich onder deze spinnen kan verspreiden, aangezien ze, in tegenstelling tot mieren, geïsoleerd leven. Behalve de holenwielwebspin infecteert de schimmel ook de gewone grottenspin, Meta menardi, een grotere soort.

Willy van Strien

Foto: Holenwielwebspin Metellina merianae. -serwacy01- (Wikimedia Commons, Creative Commons CC BY-SA 4.0)

Zie ook: cicaden die slachtoffer zijn van een manipulerende schimmel

Bronnen:
Evans, H.C., T. Fogg, A.G. Buddie, Y.T. Yeap & J.P.M. Araújo, 2025. The araneopathogenic genus Gibellula (Cordycipitaceae: Hypocreales) in the British Isles, including a new zombie species on orb-weaving cave spiders (Metainae: Tetragnathidae). Fungal Systematics and Evolution 15: 153–178. Doi: 10.3114/fuse.2025.15.07
Hughes, D.P., J.P.M. Araújo, R.G. Loreto, L. Quevillon, C. de Bekker & H.C. Evans, 2016. Chapter eleven. From so simple a beginning: the evolution of behavioral manipulation by fungi. Advances in Genetics 94: 437-469. Doi: 10.1016/bs.adgen.2016.01.004

Verborgen ogen

3 februari 2025 /

Oogvlekken werken alleen in schuilplaats

Oogvlekken beschermen rups van Papilio troilus alleen als hij zich verstopt.

De oogvlekken van een rups van Papilio troilus beschermen het diertje tegen hongerige vogels. Maar alleen als de rups zich heeft verstopt, laat Elizabeth Postema zien.

Een al wat oudere rups van de vlinder Papilio troilus heeft een aandoenlijke dikke kop met twee oogvlekken. Dat die oogvlekken dienen om roofvijanden af te schrikken, ligt voor de hand. Maar dat doen ze niet zonder meer, schrijft Elizabeth Postema.

Volwassen Papilio troilus

Papilio troilus is een page die voorkomt in Noord-Amerika; de rupsen leven op bladeren van bomen en struiken als sassafras en Amerikaanse tulpenboom. Een veelvoorkomende vijand van de rupsen is de Amerikaanse matkop (Poecile atricapillus), een mezensoort.

Schrik aanjagen

Een rups van Papilio troilus die open en bloot op een blad zit, is zichtbaar; hij is weliswaar groen, maar heeft een iets andere tint dan het blad. De oogvlekken maken hem nog opvallender. En dus verbergt een rups zich overdag om aan de blik van hongerige mezen en andere vijanden te ontkomen. Hij gaat op de hoofdnerf van een blad liggen met zijn kop naar het uiteinde gekeerd en scheidt zijde uit. De zijde droogt op en krimpt, en trekt daarbij het blad samen zodat het zich oprolt om de rups.

Maar wat heeft een verborgen rups aan oogvlekken? Postema veronderstelde dat die oogvlekken van belang zijn als een vogel in zo’n bladrol tuurt of hem openpeutert. Hij ziet dan plotseling een snuitje met twee ogen – een nabootsing van een slangetje – en schrikt daarvan. Twee oogvlekken die plotseling opdoemen, is het idee, hebben een schrikeffect, maar twee oogvlekken die van verre en voortdurend zichtbaar zijn niet.

Rupsen van boetseerklei

Met namaakrupsen ging ze na of dit klopt. Ze knutselde honderden groene rupsen van boetseerklei met en zonder oogvlekken en bevestigde die aan boombladeren die ze vervolgens al dan niet om de rups rolde. Zo had ze vier proefsituaties: zichtbare rups zonder oogvlekken, zichtbare rups met oogvlekken, verstopte rups zonder oogvlekken en verstopte rups met oogvlekken. Na vijf dagen zocht ze haar namaakrupsen terug en keek of er bijtsporen van vogels op zaten.

Een bladrol biedt bescherming, ontdekte ze zoals verwacht. Rupsen die open en bloot op een blad zaten werden meer aangevallen dan rupsen die verstopt waren.

Oogvlekken hielpen de rupsen die zichtbaar waren niet: mezen trokken zich er niets van aan. Maar rupsen in een bladrol – die dus toch al veiliger waren – waren met oogvlekken nog beter af. Verborgen oogvlekken maakten de kans op een aanval extra klein. De veronderstelling van Postema blijkt dus te kloppen.

Papilio troilus-rupsen beschermen zich door oogvlekken te combineren met een schuilplaats, is de conclusie, zodat de ‘ogen’ er bij acuut gevaar plotseling uitknallen.

Jonge rupsen hebben geen oogvlekken, maar passen een andere verdedigingsstrategie toe: vijanden zien hen over het hoofd doordat ze bruin zijn en op een vogelpoepje lijken.

Willy van Strien

Foto:
Groot: rups van Papilio troilus. NCBioTeacher (Wikimedia Commons, Creative Commons, Public Domain)
Klein: vlinder van Papilio troilus. Robert Webster (Wikimedia Commons, Creative Commons CC BY-SA 4.0)

Bron:
Postema, E.G., 2024. Eyespot peek-a-boo: Leaf rolls enhance the antipredator effect of insect eyespots. Journal of Animal Ecology, 25 december online. Doi: 10.1111/1365-2656.14232

« Oudere berichten

© 2025 Het was zo eenvoudig begonnen

Thema gemaakt door Anders Noren — Boven ↑